‘Begrijp je stress’ helpt zorgverlener en patiënt in het gesprek over stress

Dat langdurige stress de oorzaak kan zijn van lichamelijke en psychische klachten is lastig uit te leggen. Daardoor blijven patiënten vaak zoeken naar een medische of psychische oorzaak van hun klachten, terwijl de echte oorzaak elders ligt. Het project ‘Begrijp je Stress’ van GGD regio Utrecht en Pharos helpt zorgverleners mogelijk stressgerelateerde medische problemen bij hun patiënten te herkennen en met hen bespreekbaar te maken.

“Stress is mijn leven”, zeggen haar patiënten soms. Huisarts en onderzoeker Feia Hemke ziet ze elke dag in haar spreekkamer: patiënten met een opeenstapeling van lichamelijk en psychische klachten (mede) veroorzaakt door langdurige sociale problematiek en chronische stress dientengevolge.

Utrecht Overvecht, de wijk waar zij samen met twee collega’s haar praktijk uitoefent, is een kwetsbare wijk, met alle problemen van dien. Overvecht is de ongezondste wijk van Utrecht; veel bewoners kampen er – soms al hun hele leven – met financiële, sociale, psychische en andere problemen.

Die chronische stress leidt bij veel van haar patiënten tot psychische problemen, zoals angststoornissen, en lichamelijke aandoeningen die ogenschijnlijk een medische oorzaak hebben. “Mensen melden zich met bijvoorbeeld gewrichtspijn of chronische hoofdpijn. Of ze slapen slecht. Dat kán natuurlijk een medische oorzaak hebben, maar vaak speelt stress een rol”, zegt Hemke.

Dat langdurige stress tot medische problemen kan leiden, is al lang bekend. Maar hoe leg je als zorgprofessional de link tussen de stress en die klachten? En, minstens zo belangrijk: hoe zorg je dat je patiënten hun stress herkennen, zodat ze strategieën kunnen ontwikkelen om daar mee om te gaan?

Handvatten 

Samen met GGD-jeugdarts en onderzoeker Liesbeth Meuwissen deed Hemke onderzoek naar de behoefte van patiënten met chronische stress en diens hulpverleners, en ontwikkelde ze de methode ‘Begrijp je stress’ waarmee patiënten uitleg krijgen hoe stress hun lichaam en gedrag beïnvloedt en handvatten krijgen aangereikt om daarmee te dealen. ‘Begrijp je stress’ is tot stand gekomen met subsidie van het SAG , ZonMw, en het Fonds Achterstandswijken Midden Nederland.

‘Wij zagen een enorme toename van depressies, suïcidale gedachten en ander leed.’

Meuwissen kreeg in coronatijd te maken met jongeren die geestelijk zwaar leden onder de lockdowns. “Die lockdowns belemmerden hen ernstig in de basisbehoeften autonomie, competentie en verbinding, die essentieel zijn voor de ontwikkeling van jongeren, met name in de adolescentiefase. En dat leverde veel frustratie en stress op. De stress onder jongeren was vóór corona al aanzienlijk, maar nam tijdens de pandemie enorm toe. “Wij zagen in de spreekkamer een enorme toename van jongeren met depressies, suïcidale gedachten en ander leed. De toegenomen stress manifesteerde zich niet alleen in een toename van psychische klanten, maar ook in gedragsklachten en lichamelijke klachten.”

Op basis van deze bevindingen werd is samen met jongeren, psychologen, jeugdartsen het lesmateriaal Je Brein de Baas?! ontwikkeld. Waarmee jongeren op school les kunnen krijgen over stress, waar het vandaan komt en wat ze daaraan zelf kunnen doen. Daarop aansluitend ontstond het idee om ook medische professionals te helpen grip te krijgen op stress en de impact daarvan op hun leven. ‘Begrijp je stress’ is daarvan het concrete resultaat.

Goede uitleg

Meuwissen: “In 2023 kwam ik in contact met Feia Hemke. Ze was bezig met promotieonderzoek naar de gevolgen van chronische stress. Wij hadden allebei geconstateerd dat artsen erg verschillende uitleg geven over chronische stress. En dat dat verwarrend is voor de patiënten. Het is ook een complex verhaal, maar het zou erg helpen als sociaal-medische professionals dit goed uit kunnen leggen. Het is voor hen teleurstellend als een zorgverlener zegt ‘je hebt niks’, omdat hij geen lichamelijke oorzaak van de klachten kan vinden. Want intussen blijven mensen wel met hun klachten rondlopen. Feia was gevraagd om een scholing aan huisartsen te verzorgen en we besloten samen dit training en de bijbehorende materialen te gaan ontwikkelen.”  

Hemke en Meuwissen besloten zogeheten ‘praatplaten’ te ontwikkelen om de uitleg over de oorzaken en gevolgen van stress te ondersteunen. De praatplaten – A4’tjes met veel tekeningen en weinig tekst zijn visueel waardoor ze ook begrijpelijk zijn voor mensen die de Nederlandse taal minder goed beheersen of Nederlanders die moeite hebben met lezen en schrijven. De zorgverlener kijkt samen met de patiënt naar de uitleg op de praatplaat, wat het voor beiden makkelijker maakt om over stress te praten. Een praatplaat voorkomt ook dat de zorgverlener eerst honderd vragen moet stellen voor hij tot de kern komt. In een consult van 15 minuten is daar vaak geen tijd voor.

In een eerste consult kan een arts of andere zorgprofessional op basis van de praatplaten uitleggen hoe informatie via hormonen en zenuwbanen naar het lichaam gaat en hoe stress zich uit in lichamelijke reacties. Reacties die per persoon verschillen. Mensen kunnen aanwijzen hoe zij merken dat zij stress hebben. Het idee is dat de eerste drie gesprekskaarten aansluiten bij de klachten van de patiënt, uitleggen hoe deze klachten ontstaan en welke overlevingsreacties er zijn: vechten, vluchten, bevriezen of ‘pleasen’. Thuis kunnen patiënten de bijbehorende films op hun gemak bekijken. In een vervolgconsult kan worden besproken wat de patiënt in de filmpjes herkende en wat mogelijke oorzaken van stress in zijn of haar leven zijn.

Tweede consult

In een tweede consult kan de zorgverlener dieper ingaan op de oorzaken van stress in iemands leven, wat de persoon er zelf aan kan doen om die stress te verminderen en welke hulp eventueel nodig is om de oorzaken aan te pakken of te leren dealen met de stress. Omdat niet alleen huisartsen deze uitdaging hebben, zijn vanaf het begin ook jeugdartsen, bedrijfsartsen, jeugdverpleegkundigen en praktijkondersteuners meegenomen. Oók zij krijgen vaak met stressgerelateerde klachten te maken.

Meuwissen: “De praatplaten en films nemen de patiënt mee in het verhaal, waardoor duidelijk wordt dat al deze factoren invloed hebben op het lichaam. Ze laten zien dat er hormonen en stoffen zijn die de stressreactie tot stand brengen, en ander hormonen en stoffen die een ontspannen gevoel geven. Zo activeert rustige uitademing het parasympathisch zenuwstelsel, wat direct stress vermindert. De praatplaten en filmpjes helpen bij de uitleg dat je wel klachten hebt, maar geen ziekte. Ook maken ze het makkelijker om gevoelige onderwerpen aan te vertellen die anders vaak pas laat in het hulptraject aan bod komen. Denk aan geldproblemen, relatieproblemen, of problemen rondom wonen, die zich kunnen vertalen in allerlei klachten, en waarvoor andere oplossingen gezocht moeten worden dan medische.”

Eerste stap 

Het herkennen en erkennen van (de oorzaken van) hun stress door patiënten is een belangrijke eerste stap, aldus Meuwissen. “Dat mensen begrijpen waar hun klachten vandaan komen, verlaagt de drempel om hulp te zoeken. Het geeft mensen de regie terug, wat essentieel is bij stress. Net als bij jongeren willen we dat medische professionals verbinding maken met mensen, hen de kennis geven om te snappen hoe het werkt, en hun autonomie versterken om die aanpak te kiezen die bij hen past”.

‘Geen tovermiddel, wel een handige tool’

Feia Hemke heeft inmiddels een halfjaar ervaring met ‘Begrijp je stress’. De methode is ‘geen tovermiddel’ maar wel een handige tool die kan helpen om het gesprek over de oorzaken en gevolgen van stress makkelijker te maken, zegt ze. “Mensen weten ergens vaak wel dat ze stress hebben, maar leggen geen link met hun lichamelijke klachten. Als ze goede uitleg krijgen hoe stress deze klachten kan veroorzaken, zijn ze vaak opgelucht. Ze vinden het fijn om te horen dat het niet hun schuld is, dat ze niet dom, ziek of gek zijn en dat ze hulp kunnen krijgen. Dat maakt het ook makkelijker om ze door te verwijzen, bijvoorbeeld naar het Buurtteam dat kan helpen bij het aanpakken van financiële en andere praktische problemen.”

Maar ook als de problemen van een patiënt met stress gerelateerde klachten onoplosbaar zijn, kan de huisarts hem of haar wijzen op manieren om te leren omgaan met hun stress. Ook als je niets aan de problemen zelf kunt doen, kun je wel invloed uitoefenen op hoe je je voelt, aldus Hemke. “Zoiets als mindfulness en andere ontspanningsmethodieken kunnen daarbij helpen. We moeten in de gezondheidszorg af van het idee dat we patiënten alleen met een medische aanpak kunnen helpen.”

‘Begrijp je stress’ is op 8 november vorig jaar gelanceerd met een landelijk webinar en heeft inmiddels nationale en zelfs Europese belangstelling getrokken. Er zijn al verschillende groepen huisartsen en jeugdartsen getraind in het gebruik van deze materialen. De meeste jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen die op het voortgezet onderwijs werken in regio Utrecht zijn enthousiast over het gebruik.